کاهش قیمت نفت یعنی چه؟

تحلیل مجله هاروارد بیزنس ریویو (Harvard Business Review) از تحولات یک سال و نیم اخیر بازار جهانی نفت

قیمت نفت از آغاز سال ۲۰۱۶ تاکنون بین ۲۷ دلار تا ۴۲ دلار در ازای هر بشکه در نوسان بوده است. این در حالی است که قیمت هر بشکه نفت در سال ۲۰۰۸ به اوج خود یعنی ۱۴۵ دلار نیز رسیده بود. در روز ۱۶ فوریه سال جاری میلادی، وزرای نفت غول های نفتی جهان یعنی عربستان سعودی، روسیه، قطر و ونزوئلا دور هم جمع شدند و تصمیم گرفتند برای مقابله با کاهش بیشتر قیمت نفت، تولید نفت خود را متوقف کنند.

در حقیقت آنها با توقف تولید نفت سعی در بهبود قیمت نفت داشتند. این اقدام در نوع خود بسیار بااهمیت بود و تأثیر بسیاری داشت. سالهاست که تولیدکنندگان بزرگ نفت، بازار نفت را از این طریق کنترل می کنند. در حقیقت ساختار بازار نفت به گونه ای است که با دستکاری جزئی در میزان عرضه و تقاضا می توان قیمت نفت را بالا یا پایین کرد؛ اما همیشه بین این تصمیماتی که در مورد عرضه نفت گرفته می شود و تأثیرات آن، مدت زمانی وجود دارد. ایجاد فراز و نشیب در اقتصاد و کسب و کار، چندان ساده نیست؛ چرخه ای است که به زمان نیاز دارد.

قیمت نفت در واکنش به تصمیم غول های نفتی مبنی بر توقف تولید نفت، به طور اعجاب انگیزی بیش از ۵ درصد افزایش یافت؛ اما بلافاصله یک روز پس از آن دوباره قیمت ها به زیر ۳۰ دلار در ازای هر بشکه سقوط کرد. یک هفته پس از این ماجرا نیز وزیر نفت ایران، کشوری که نه تنها قصد ندارد در برنامه توقف تولید نفت شرکت کند بلکه سعی دارد میزان تولید نفت خود را دو برابر کند، تمامی جریان توقف تولید نفت را یک «جوک» اعلام کرد.

واقعیت این است که هیچکس نمیداند در آینده چه اتفاقی برای قیمت نفت خواهد افتاد؛ اما اعتقاد ما این است که کشور و شرکتهای بزرگ تولیدکننده نفت باید خود را برای نفت حدود ۵۰ دلار در ازای هر بشکه آماده کنند. انتظار میرود قیمت نفت در آینده در محدوده ۵۰ دلار در ازای هر بشکه شناور باشد. البته به لحاظ تاریخی این قیمت اصلا شوکه کننده نیست.

حقیقت ماجرا این است که قیمت امروز نفت که به نظر ما بسیار پایین میآید در ۱۵۰ سال گذشته تاریخ نفت، همان متوسط قیمت واقعی نفت بوده است. بر اساس اطلاعات به دست آمده از هاروارد بیزنس ریویو (Harvard Business Review) قیمت نفت در ۱۵۰ سال گذشته به طور متوسط ۳۵ دلار (مرجع، دلار آمریکا در سال)۲۰۱۴ در ازای هر بشکه بوده است.

اما چیزی که تعجب برانگیز است، تغییر بنیادین و پایه ای است که در ساختار بازار نفت در حال رخ دادن است. شرایط فعلی که برای قیمت نفت شاهد آن هستیم یک «ورشکستگی نفتی» نیست که در آینده ای نزدیک با «رونق نفتی» رو به رو شود. واقعیت این است که ما وارد دوره جدیدی در بازار نفت شده ایم که در آن قیمت های پایین نفت امری کاملا طبیعی خواهد بود و نه تنها روی قیمت گاز و تولیدکنندگان بزرگ نفت اثر می گذارد بلکه هر شرکت و هر فردی که کوچکترین وابستگی به تولیدات نفتی داشته باشد از آن متأثر خواهد شد.

این وضعیت طبیعی جدیدی که ایجاد شده، نتیجه آشوبی است که در کسب و کار های نفتی به وجود آمده است. در گذشته چنین تصور می شد که ذخایر اثبات شده نفتی توسط شرکت های نفتی ملی توسعه پیدا می کنند و تقاضای نفت جهانی از این طریق به درستی تأمین می شود. در آن مراحل اکتشاف نفت ۵ تا ۱۰ سال زمان می برد و پس از میلیاردها دلار سرمایه گذاری برای بخش تولید، نفت از میدان های نفتی روانه بازارهای جهانی می شد.

تمامی مدل هایی که در این سال ها بازار نفت را هدایت کرده است، بر پایه همین فرضیات استوار بوده است؛ اما در یک دهه گذشته، تولیدکنندگان نفتی در ایالات متحده آمریکا با تولید نفت و گاز شیل، پرچم داران این تجارت بزرگ شده اند و مدلهای جدیدی را در بازار نفت تعریف کرده اند. تمامی تولیدکنندگان نفت شیل در ایالات متحده آمریکا، فناوریهای حفاری نفت را توسعه داده اند و اکنون این توانایی را دارند که با کمترین هزینه و در کمترین زمان، تولید نفت خود را از یک میدان نفتی افزایش بدهند.

به این ترتیب نفت شیل که زمانی تنها ۱۰ درصد از کل نفت تولیدی جهان به شمار می آمد اکنون سهمی ۵۰ درصدی در تولید نفت جهان دارد. صنعت نفت ایالات متحده آمریکا که در سال ۲۰۰۸ حدود ۴ میلیون بشکه نفت در روز تولید می کرد اکنون به رقیب اصلی روسیه و عربستان سعودی تبدیل شده و شکاف تولید نفت خود را با آنها، کاملا پر کرده است. در ماه ژانویه امسال آمریکا بالاخره قانون منع صادرات نفتی را لغو کرد؛ این قانون بیش از ۴۰ سال بود که صادرات نفت آمریکا را منع کرده بود.

اکنون شرکتهای نفتی آمریکایی به راحتی می توانند نفتی را که از دل زمین بیرون می کشند به خارج از مرزهای آبی و خاکی آمریکا صادر کنند و بازار نفت را با مازاد عرضه بیشتری مواجه کنند. به این ترتیب در حال حاضر ذخایر نفت و گاز در ایالات متحده آمریکا به اصلی ترین بازیگر نفتی در بازارهای جهانی تبدیل شده است. این در حالی است که به طور سنتی، سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام (اوپک) و عربستان سعودی جزو اصلی ترین تولیدکنندگان نفت در جهان بودند و نقشی تعیین کننده در بازار نفت بازی می کردند.

نکته جالب توجه این است که در این آشفته بازار نفت، کشورهایی نظیر چین و آرژانتین نیز سعی دارند منابع نفت و گاز شیل خود را توسعه ببخشند و با استفاده از فناوری های پیشرفته و همچنین سرمایه گذاری های کلان مسیر پیشرفت را در این زمینه طی کنند. عربستان سعودی به دلیل برخورداری از بزرگترین ذخایر نفتی جهان همیشه حرف اول را در بازار نفت جهانی زده است.

اما اکنون اوضاع تا حدودی تغییر کرده است. در صورتیکه قیمت نفت افزایش پیدا کند، رقبا می توانند به راحتی تولید نفت خود را افزایش بدهند و جنگ نفتی به راه بیندازند. به همین خاطر است که به نظر می رسد تصمیم تولیدکنندگان بزرگ نفت در ماه فوریه برای متوقف کردن تولید نفت، مشکلاتی را با خود داشت.

به محض اینکه قیمت نفت افزایش پیدا کند، تولیدکنندگان نفت شیل جای تولیدکنندگان سنتی نفت را می گیرند و موازنه عرضه و تقاضا را دوباره در بازار به هم می ریزند. در حقیقت بازار نفت در شرایطی قرار گرفته که هرکسی منتظر است دیگری تولید نفت خود را کاهش بدهد تا سهم تولید آن را بگیرد.

چالشهای جدید برای تولیدکنندگان

هرچه قیمت نفت در ازای هر بشکه کاهش بیشتری را تجربه کند، با توجه به واکنش های کشورهای مختلف می توان انتظار تغییر موازنه قدرت در صنعت نفت را داشت. موسسه هاروارد بیزنس ریویو (Harvard Business Review) اخیرا مطالعاتی را انجام داده است که تأثیر تداوم نفت ۵۰ دلاری بر کشورهای تولیدکننده نفت را بررسی کرده است.

نتایج این بررسی نشان می دهد نفت ۵۰ دلاری برخی از کشورهای تولیدکننده نفت را تحت فشار شدیدی قرار می دهد و باعث کاهش میزان بودجه آنها می شود. برآوردها نشان میدهد ونزوئلا، نیجریه، عراق، ایران و روسیه تا پنج سال آینده ناگزیر می شوند میزان اتکای بودجه خود را به نفت کاهش بدهند.

کشورهای حاشیه خلیج فارس یعنی عربستان سعودی، امارات متحده عربی، کویت و قطر در این سالها که قیمت نفت حال و روز خوبی داشت، از رفاه بسیاری برخوردار بودند و با آسایش روزها را می گذراندند؛ اما اکنون انتظار می رود این کشورها نیز در ظرف کمتر از یک دهه دیگر با مشکلات مالی جدی مواجه شوند.

به این ترتیب اکنون برخی از این کشورها دست به کار شده اند و سعی دارند روشهای گذشته خود را تغییر بدهند. شاید خیلی از کشورها نتوانند مسیر انقلاب نفتی آمریکا را طی کنند اما کشورهایی مثل عربستان سعودی همچنان سعی دارند تنوع بیشتری به تولیدات خود ببخشند و دیگر انواع انرژی از جمله انرژیهای تجدیدپذیر را وارد مدار کنند تا بتوانند نیازهای رو به رشد خود را نیز برطرف کنند.

تازه واردان بازار نفت نظیر آفریقای جنوبی، چین و آرژانتین سعی دارند ذخایر خود را توسعه ببخشند و به نوعی استقلال در تأمین انرژی مورد نیاز خود دست پیدا کنند. آرژانتین در این بین از همه جلوتر است و بیش از ۸۰۱ تریلیون فوت مکعب گاز شیل دارد. این در حالی است که بر اساس اطلاعات به دست آمده از اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده آمریکا، این کشور تنها از ۶۲۲ تریلیون فوت مکعب گاز شیل برخوردار است.

شرکتهای نفت ملی و دیگر شرکتهای بزرگ نفت و گاز در جهان نیز سعی دارند روشهای خود را تغییر بدهند. آنها برای اینکه با تولیدکنندگان نفت شیل رقابت کرده باشند، سعی دارند میزان تولید میدانهای نفتی خود را افزایش بدهند. شرکتها و کشورهای تولیدکننده نفت به دنبال برقراری دوباره موازنه در بازار نفت هستند. کشورهایی که بیشترین وابستگی را به نفت دارند باید سعی کنند به اقتصاد خود قدری تنوع ببخشند و آن را از تکیه بیش از اندازه بر نفت خارج کنند. البته بسیاری از کشورها مسیر تنوع بخشی به اقتصاد خود را آغاز کرده اند.

سودهای جدید برای مصرف کنندگان

اما در آن سوی طیف، واردکنندگان بزرگ نفت قرار دارند که در شرایط فعلی از کاهش شدید قیمت نفت سود می برند و موفق شده اند تا حدود زیادی بودجه خود را به تعادل برسانند. برای مثال هند موفق شده بیش از ۷۰ میلیارد دلار از این راه ذخیره کند. دولت در این کشور موفق شده یارانه های بنزین را کاهش بدهد و در نتیجه بودجه خود را به تعادل لازم برساند.

علاوه بر این، صنایعی که از انرژی استفاده می برند نیز از صنایع هواپیمایی گرفته تا کشاورزی از شرایط فعلی سود می برند. صنایع هواپیمایی ایالات متحده آمریکا به لطف کاهش قیمت نفت، از حاشیه بیرون آمده و جزو موفق ترین صنایع در آمریکا و در جهان شده است.

نکته دیگر مربوط به انرژی های تجدید پذیر است. از آنجا که قیمت نفت افزایش چشمگیری یافته بود، بسیاری از کشورها سعی داشتند از طریق تأسیسات خورشیدی یا انرژی های تجدید پذیر، هزینه های خود را کاهش بدهند؛ اما اکنون با کاهش قیمت نفت، اوضاع تغییر کرده است. در شرایط فعلی، ارزش و جایگاه انرژی های تجدید پذیر عوض شده است. ما اکنون وارد دوره ای شده ایم که باید انتظار عرضه بیشتر نفت در آینده را داشته باشیم.

تا چند وقت پیش تمام دنیا تصور می کرد سوخت های فسیلی اش به پایان می رسد اما اکنون نگرانی ها به جای دیگری معطوف شده است. بسیاری از شرکت ها و تولیدکنندگان بزرگ نفتی نگران درآمد خود هستند.

سال۲۰۱۶ منتظر چه چیزی باشیم؟

چاه های نفتی قدیمی در سال ۲۰۱۶ خالی از نفت می شوند و همراه با سقوط قیمت نفت بسیاری از پروژه های بزرگ نفت کنار گذاشته می شوند. به نظر می رسد صنعت نفت باید تلاش کند چاه های نفتی جدیدی را وارد مدار تولید کند؛ اما مشکل اصلی این است که کاهش شدید قیمت نفت باعث شده سرمایه گذاری ها در بخش بالادستی به میزان زیادی کاهش یابد.

بسیاری از سرمایه گذاری هایی که پیش از آغاز کاهش قیمت نفت صورت گرفته بود، اکنون با مشکل مواجه شده است. در این بین تنها نفت شیل آمریکا انعطافی از خود نشان داده بود و علیرغم افت و خیز قیمت نفت، باز هم به صورت مداوم ادامه داشت.

منبع: What Low Oil Prices Really Mean